ترجمهٔ فارسی بهروز ثروتیان

سلام بر حیدر بابا

‫حیدربابا چو ابر شَخَد ، غُرّد آسمان‬

‫سیلابهای تُند و خروشان شود روان‬

‫صف بسته دختران به تماشایش آن زمان‬

‫بر شوکت و تبار تو بادا سلام من‬

‫گاهی رَوَد مگر به زبان تو نام من‬

حیدربابا چو کبکِ تو پَرّد ز روی خاک‬

خرگوشِ زیر بوته گُریزد هراسناک‬

‫باغت به گُل نشسته و گُل کرده جامه چاک‬

‫ممکن اگر شود ز منِ خسته یاد کن‬

‫دلهای غم گرفته ، بدان یاد شاد کن‬

چون چارتاق را فِکنَد باد نوبهار‬

‫نوروزگُلی و قارچیچگی گردد آشکار‬

بفشارد ابر پیرهن خود به مَرغزار‬

از ما هر آنکه یاد کند بی گزند باد

‫گو : درد ما چو کوه بزرگ و بلند باد

‫حیدربابا چو داغ کند پشتت آفتاب‬

رخسار تو بخندد و جوشد ز چشمه آب‬

یک دسته گُل ببند برای منِ خراب‬

‫بسپار باد را که بیارد به کوی من‬

‫باشد که بخت روی نماید به سوی من‬

حیدربابا ، همیشه سر تو بلند باد‬

‫از باغ و چشمه دامن تو فرّه مند باد‬

‫از بعدِ ما وجود تو دور از گزند باد

‫دنیا همه قضا و قدر ، مرگ ومیر شد

‫این زال کی ز کُشتنِ فرزند سیر شد ؟

‫حیدربابا ، ز راه تو کج گشت راه من‬

عمرم گذشت و ماند به سویت نگاه من‬

دیگر خبر نشد که چه شد زادگاه من‬

هیچم نظر بر این رهِ پر پرپیچ و خم نبود‬

‫هیچم خبر زمرگ و ز هجران و غم نبود‬

‫بر حق مردم است جوانمرد را نظر‬

‫جای فسوس نیست که عمر است در گذر‬

‫نامردْ مرد ، عمر به سر می برد مگر !‬

در مهر و در وفا ، به خدا ، جاودانه ایم‬

‫ما را حلال کن ، که غریب آشیانه ایم‬

‫میراَژدَر آن زمان که زند بانگِ دلنشین‬

شور افکند به دهکده ، هنگامه در زمین‬

‫از بهر سازِ رستمِ عاشق بیا ببین‬

‫بی اختیار سوی نواها دویدنم‬

چون مرغ پرگشاده بدانجا رسیدنم‬

‫در سرزمینِ شنگل آوا ، سیبِ عاشقان‬

رفتن بدان بهشت و شدن میهمانِ آن‬

‫با سنگ ، سیب و بِهْ زدن و ، خوردن آنچنان !‬

در خاطرم چو خواب خوشی ماندگار شد‬

روحم همیشه بارور از آن دیار شد‬

‫حیدربابا ، قُوری گؤل و پروازِ غازها‬

‫در سینه ات به گردنه ها سوزِ سازها‬

‫پاییزِ تو ، بهارِ تو ، در دشتِ نازها‬

‫چون پرده ای به چشمِ دلم نقش بسته است‬

‫وین شهریارِ تُست که تنها نشسته است‬

‫حیدربابا ، زجادّة شهر قراچمن‬

‫چاووش بانگ می زند آیند مرد و زن‬

‫ریزد ز زائرانِ حَرَم درد جان وتن‬

‫بر چشمِ این گداصفتانِ دروغگو‬

‫نفرین بر این تمدّنِ بی چشم و آبرو‬

شیطان زده است است گول و زِ دِه دور گشته ایم

‫کنده است مهر را ز دل و کور گشته ایم‬

زین سرنوشتِ تیره چه بی نور گشته ایم‬

این خلق را به جان هم انداخته است دیو‬

‫خود صلح را نشسته به خون ساخته است دیو‬

‫هرکس نظر به اشک کند شَر نمی کند‬

انسان هوس به بستن خنجر نمی کند‬

‫بس کوردل که حرف تو باور نمی کند‬

‫فردا یقین بهشت ، جهنّم شود به ما‬

‫ذیحجّه ناگزیر ، محرّم شود به ما‬

هنگامِ برگ ریزِ خزان باد می وزید‬

از سوی کوه بر سرِ دِه ابر می خزید‬

‫با صوت خوش چو شیخ مناجات می کشید‬

‫دلها به لرزه از اثر آن صلای حق‬

خم می شدند جمله درختان برای حق‬

‫داشلی بُولاخ مباد پُر از سنگ و خاک و خَس‬

‫پژمرده هم مباد گل وغنچه یک نَفس‬

‫از چشمه سارِ او نرود تشنه هیچ کس‬

‫ای چشمه ، خوش به حال تو کانجا روان شدی‬

‫چشمی خُمار بر افقِ آسمان شدی‬

‫حیدربابا ، ز صخره و سنگت به کوهسار‬

کبکت به نغمه ، وز پیِ او جوجه رهسپار‬

از برّة سفید و سیه ، گله بی شمار‬

‫ای کاش گام می زدم آن کوه و درّه را‬

‫می خواندم آن ترانة » چوپان و برّه « را‬

‫در پهندشتِ سُولی یِئر ، آن رشک آفتاب‬

‫جوشنده چشمه ها ز چمنها ، به پیچ و تاب‬

‫بولاغ اوْتی شناورِ سرسبز روی آب‬

‫زیبا پرندگان چون از آن دشت بگذرند‬

‫خلوت کنند و آب بنوشند و بر پرند‬

‫وقتِ درو ، به سنبله چین داسها نگر‬

‫گویی به زلف شانه زند شانه ها مگر‬

در کشتزار از پیِ مرغان ، شکارگر‬

‫دوغ است و نان خشک ، غذای دروگران‬

‫خوابی سبک ، دوباره همان کارِ بی کران‬

‫حیدربابا ، چو غرصة خورشید شد نهان‬

‫خوردند شام خود که بخوابند کودکان‬

‫وز پشتِ ابر غمزه کند ماه آسمان‬

‫از غصّه های بی حدِ ما قصّه ساز کن‬

‫چشمان خفته را تو بدان غصّه باز کن‬

‫قاری ننه چو قصّة شب ساز میکند‬

‫کولاک ضربه ای زده ، در باز می کند‬

‫با گرگ ، شَنگُلی سخن آغاز می کند‬

‫ای کاش بازگشته به دامان کودکی‬

‫یک گل شکفتمی به گلستان کودکی‬

‫آن لقمه های نوشِ عسل پیشِ عمّه جان‬

‫خوردن همان و جامه به تن کردنم همان‬

‫در باغ رفته شعرِ مَتل خواندن آنچنان !‬

‫آن روزهای نازِ خودم را کشیدنم !‬

چو بی سوار گشته به هر سو دویدنم !‬

‫هَچی خاله به رود کنار است جامه شوی‬

‫مَمّد صادق به کاهگلِ بام ، کرده روی‬

‫ما هم دوان ز بام و زِ دیوار ، کو به کوی‬

بازی کنان ز کوچه سرازیر می شدیم‬

‫ما بی غمان ز کوچه مگر سیر می شدیم !‬

‫آن شیخ و آن اذان و مناجات گفتنش‬

‫مشدی رحیم و دست یه لبّاده بردنش‬

حاجی علی و دیزی و آن سیر خوردنش‬

‫بودیم بر عروسی وخیرات جمله شاد‬

‫ما را چه غم ز شادی و غم ! هر چه باد باد !‬

‫اسبِ مَلِک نیاز و وَرَندیل در شکار‬

‫کج تازیانه می زد و می تاخت آن سوار‬

‫دیدی گرفته گردنه ها را عُقاب وار‬

‫وه ، دختران چه منظره ها ساز کرده اند !‬

‫بر کوره راه پنجره ها باز کرده اند !‬

‫حیدربابا ، به جشن عروسی در آن دیار‬

‫زنها حنا - فتیله فروشند بار بار‬

‫داماد سیب سرخ زند پیش پایِ یار‬

مانده به راهِ دخترکانِ تو چشمِ من‬

‫در سازِ عاشقانِ تو دارم بسی سخن‬

‫از عطر پونه ها به لبِ چشمه سارها‬

‫از هندوانه ، خربزه ، در کشتزارها‬

‫از سقّز و نبات و از این گونه بارها‬

‫مانده است طعم در دهنم با چنان اثر‬

‫کز روزهای گمشده ام می دهد خبر‬

‫نوروز بود و مُرغ شباویز در سُرود‬

‫جورابِ یار بافته در دستِ یار بود‬

‫آویخته ز روزنه ها شالها فرود‬

‫این رسم شال و روزنه خود رسم محشری ‫است !‬

‫عیدی به شالِ نامزدان چیز دیگری است !‬

‫با گریه خواستم که همان شب روم به بام‬

شالی گرفته بستم و رفتم به وقتِ شام‬

‫آویخته ز روزنة خانة غُلام‬

جوراب بست و دیدمش آن شب ز روزنه‬

‫بگریست خاله فاطمه با یاد خانْ ننه‬

‫در باغهای میرزامحمد ز شاخسار‬

‫آلوچه های سبز وتُرش ، همچو گوشوار‬

‫وان چیدنی به تاقچه ها اندر آن دیار‬

‫صف بسته اند و بر رفِ چشمم نشسته اند‬

صفها به خط خاطره ام خیمه بسته اند‬

‫نوروز را سرشتنِ گِلهایِ چون طلا‬

‫با نقش آن طلا در و دیوار در جلا‬

‫هر چیدنی به تاقچه ها دور از او بلا‬

رنگ حنا و فَنْدُقة دست دختران‬

‫دلها ربوده از همه کس ، خاصّه مادران‬

‫با پیک بادکوبه رسد نامه و خبر‬

‫زایند گاوها و پر از شیر ، بام و در‬

‫آجیلِ چارشنبه ز هر گونه خشک و تر‬

آتش کنند روشن و من شرح داستان‬

خود با زبان ترکیِ شیرین کنم بیان :‬

‫قیزلار دییه ر : « آتیل ماتیل چرشنبه‬

‫با تخم مرغ های گُلی رنگِ پُرنگار‬

‫با کودکان دهکده می باختم قِمار‬

‫ما در قِمار و مادرِ ما هم در انتظار‬

‫من داشتم بسی گل وقاپِ قمارها‬

‫از دوستان علی و رضا یادگارها‬

‫نوروزعلی و کوفتنِ خرمنِ جُوَش‬

‫پوشال جمع کردنش و رُفتن از نُوَش‬

‫از دوردستها سگ چوپان و عوعوَش‬

دیدی که ایستاده الاغ از صدای سگ‬

‫با گوشِ تیز کرده برای بلایِ سگ‬

‫وقتِ غروب و آمدنِ گلّة دَواب‬

در بندِ ماست کُرّة خرها به پیچ و تاب‬

گلّه رسیده در ده و رفته است آفتاب‬

‫بر پشتِ کرّه ، کرّه سوارانِ دِه نگر‬

‫جز گریه چیست حاصل این کار ؟ بِهْ نگر‬

‫شبها خروشد آب بهاران به رودبار‬

‫در سیل سنگ غُرّد و غلتد ز کوهسار‬

‫چشمانِ گرگ برق زند در شبانِ تار‬

سگها شنیده بویِ وی و زوزه می کشند‬

‫گرگان گریخته ، به زمین پوزه می کشند‬

‫بر اهل ده شبانِ زمستان بهانه ای است‬

‫وان کلبة طویله خودش گرمخانه ای است‬

‫در رقصِ شعله ، گرم شدن خود فسانه ای است‬

‫سِنجد میان شبچره با مغز گردکان‬

‫صحبت چو گرم شد برود تا به آسمان‬

‫آمد ز بادکوبه پسرخاله ام شُجا‬

‫با قامتی کشیده و با صحبتی رسا‬

‫در بام شد سماور سوقاتیش به پا‬

‫از بختِ بد عروسی او شد عزای او‬

‫آیینه ماند و نامزد و های هایِ او‬

‫چشمانِ ننه قیز به مَثَل آهوی خُتَن‬

‫رخشنده را سخن چو شکر بود در دهن‬

‫ترکی سروده ام که بدانند ایلِ من‬

‫این عمر رفتنی است ولی نام ماندگار‬

تنها ز نیک و بد مزه در کام ماندگار‬

‫پیش از بهار تا به زمین تابد آفتاب‬

با کودکان گلولة برفی است در حساب‬

‫پاروگران به سُرسُرة کوه در شتاب‬

‫گویی که روحم آمده آنجا ز راه دور‬

‫چون کبک ، برفگیر شده مانده در حضور‬

‫رنگین کمان ، کلافِ رَسَنهای پیرزن‬

خورشید ، روی ابر دهد تاب آن رسَن‬

دندان گرگ پیر چو افتاده از دهن‬

‫از کوره راه گله سرازیر می شود‬

‫لبریز دیگ و بادیه از شیر می شود‬

‫دندانِ خشم عمّه خدیجه به هم فشرد‬

کِز کرد مُلاباقر و در جای خود فُسرد‬

‫روشن تنور و ، دود جهان را به کام بُرد‬

‫قوری به روی سیخ تنور آمده به جوش‬

‫در توی ساج ، گندم بوداده در خروش‬

‫جالیز را به هم زده در خانه برده ایم‬

‫در خانه ها به تخته - طبقها سپرده ایم‬

‫از میوه های پخته و ناپخته خورده ایم‬

‫تخم کدوی تنبل و حلوایی و لبو‬

خوردن چنانکه پاره شود خُمره و سبو‬

از ورزغان رسیده گلابی فروشِ ده‬

‫از بهر اوست این همه جوش و خروشِ ده‬

دنیای دیگری است خرید و فروش ده‬

‫ما هم شنیده سوی سبدها دویده ایم‬

‫گندم بداده ایم و گلابی خریده ایم‬

‫مهتاب بود و با تقی آن شب کنار رود‬

من محو ماه و ماه در آن آب غرق بود‬

‫زان سوی رود ، نور درخشید و هر دو زود‬

گفتیم آی گرگ ! و دویدیم سوی ده‬

‫چون مرغ ترس خورده پریدیم توی ده‬

حیدربابا ، درخت تو شد سبز و سربلند‬

لیک آن همه جوانِ تو شد پیر و دردمند‬

گشتند برّه های فربه تو لاغر و نژند‬

‫خورشید رفت و سایه بگسترد در جهان‬

چشمانِ گرگها بدرخشید آن زمان‬

‫گویند روشن است چراغ خدای ده‬

‫دایر شده است چشمة مسجد برای ده‬

‫راحت شده است کودک و اهلِ سرای ده‬

‫منصور خان همیشه توانمند و شاد باد !‬

‫در سایه عنایت حق زنده یاد باد !‬

‫حیدربابا ، بگوی که ملای ده کجاست ؟‬

‫آن مکتب مقدّسِ بر پایِ ده کجاست ؟‬

‫آن رفتنش به خرمن و غوغای ده کجاست ؟‬

‫از من به آن آخوند گرامی سلام باد !‬

‫عرض ارادت و ادبم در کلام باد !‬

‫تبریز بوده عمّه و سرگرم کار خویش‬

‫ما بی خبر ز عمّه و ایل و تبار خویش‬

برخیز شهریار و برو در دیار خویش‬

‫بابا بمرد و خانة ما هم خراب شد‬

هر گوسفندِ گم شده ، شیرش برآب شد‬

‫دنیا همه دروغ و فسون و فسانه شد‬

‫کشتیّ عمر نوح و سلیمان روانه شد‬

‫ناکام ماند هر که در این آشیانه شد‬

‫بر هر که هر چه داده از او ستانده است‬

‫نامی تهی برای فلاطون بمانده است‬

‫حیدربابا ، گروه رفیقان و دوستان‬

‫برگشته یک یک از من و رفتند بی نشان‬

‫مُرد آن چراغ و چشمه بخشکید همچنان‬

خورشید رفت روی جهان را گرفت غم‬

‫دنیا مرا خرابة شام است دم به دم‬

‫قِپچاق رفتم آن شب من با پسر عمو‬

‫اسبان به رقص و ماه درآمد ز روبرو‬

‫خوش بود ماهتاب در آن گشتِ کو به کو‬

‫اسب کبودِ مش ممی خان رقص جنگ کرد‬

‫غوغا به کوه و درّه صدای تفنگ کرد‬

‫در درّة قَره کوْل و در راه خشگناب‬

‫در صخره ها و کبک گداران و بندِ آب‬

‫کبکانِ خالدار زری کرده جای خواب‬

‫زانجا چو بگذرید زمینهای خاک ماست‬

‫این قصّه ها برای همان خاکِ پاک ماست‬

امروز خشگناب چرا شد چنین خراب ؟‬

‫با من بگو : که مانده ز سادات خشگناب ؟‬

‫اَمیر غفار کو ؟ کجا هست آن جناب ؟‬

‫آن برکه باز پر شده از آبِ چشمه سار ؟‬

‫یا خشک گشته چشمه و پژمرده کشتزار ؟‬

‫آمیرغفار سرورِ سادات دهر بود‬

‫در عرصه شکار شهان نیک بهر بود‬

با مَرد شَهد بود و به نامرد زهر بود‬

لرزان برای حق ستمدیدگان چو بید‬

‫چون تیغ بود و دست ستمکار می برید‬

‫میر مصطفی و قامت و قدّ کشیده اش‬

‫آن ریش و هیکل چو تولستوی رسیده اش‬

شکّر زلب بریزد و شادی ز دیده اش‬

‫او آبرو عزّت آن خشگناب بود‬

‫در مسجد و مجالس ما آفتاب بود‬

‫مجدالسّادات خندة خوش می زند چو باغ‬

‫چون ابر کوهسار بغُرّد به باغ و راغ‬

‫حرفش زلال و روشن چون روغن چراغ‬

‫با جَبهتِ گشاده ، خردمند دیه بود‬

‫چشمان سبز او به زمرّد شبیه بود‬

آن سفره های باز پدر یاد کردنی است‬

‫آن یاریش به ایل من انشا کردنی است‬

‫روحش به یاد نیکی او شاد کردنی است‬

‫وارونه گشت بعدِ پدر کار روزگار‬

‫خاموش شد چراغ محبت در این دیار‬

‫بشنو ز میرصالح و دیوانه بازیش‬

‫سید عزیز و شاخسی و سرفرازیش‬

‫میرممّد و نشستن و آن صحنه سازیش‬

امروز گفتنم همه افسانه است و لاف‬

‫بگذشت و رفت و گم شد و نابود ، بی گزاف‬

‫بشنو ز میر عبدل و آن وسمه بستنش‬

‫تا کُنج لب سیاهی وسمه گسستنش‬

‫از بام و در نگاهش و رعنا نشستنش‬

‫شاه عبّاسین دوْربوْنی ، یادش بخیر !‬

‫خشگنابین خوْش گوْنی ، یادش بخیر !‬

‫عمّه ستاره نازک را بسته در تنور‬

هر دم رُبوده قادر از آنها یکی به روز‬

‫چون کُرّه اسب تاخته و خورده دور دور‬

‫آن صحنة ربودنِ نان خنده دار بود‬

‫سیخ تنور عمّه عجب ناگوار بود !‬

گویند میر حیدرت اکنون شده است پیر‬

‫برپاست آن سماور جوشانِ دلپذیر‬

شد اسبْ پیر و ، می جَوَد از آروارِ زیر‬

‫ابرو فتاده کُنج لب و گشته گوش کر‬

‫بیچاره عمّه هوش ندارد به سر دگر‬

‫میر عبدل آن زمان که دهن باز می کند‬

عمّه خانم دهن کجی آغاز می کند‬

‫با جان ستان گرفتنِ جان ساز می کند‬

‫تا وقت شام و خوابِ شبانگاه می رسد‬

‫شوخی و صلح و دوستی از راه می رسد‬

‫فضّه خانم گُزیدة گلهای خشگناب‬

‫یحیی ، غلامِ دختر عمو بود در حساب‬

رُخساره نیز بود هنرمند و کامیاب‬

‫سید حسین ز صالح تقلید می کند‬

‫با غیرت است جعفر و تهدید می کند‬

‫از بانگ گوسفند و بز و برّه و سگان‬

‫غوغا به پاست صبحدمان ، آمده شبان‬

‫در بندِ شیر خوارة خود هست عمّه جان‬

‫بیرون زند ز روزنه دود تَنورها‬

‫از نانِ گرم و تازه دَمَد خوش بَخورها‬

پرواز دسته دستة زیبا کبوتران‬

‫گویی گشاده پردة زرّین در آسمان‬

‫در نور ، باز و بسته شود پرده هر زمان‬

در اوج آفتاب نگر بر جلال کوه‬

‫زیبا شود جمال طبیعت در آن شکوه‬

گر کاروان گذر کند از برفِ پشت کوه‬

‫شب راه گم کند به سرازیری ، آن گروه‬

‫باشم به هر کجای ، ز ایرانِ پُرشُکوه‬

‫چشمم بیابد اینکه کجا هست کاروان‬

‫آید خیال و سبقت گیرد در آن میان‬

‫ای کاش پشتِ دامْ قَیَه ، از صخره های تو‬

‫می آمدم که پرسم از او ماجرای تو‬

‫بینم چه رفته است و چه مانده برای تو‬

‫روزی چو برفهای تو با گریه سر کنم‬

‫دلهای سردِ یخ زده را داغتر کنم‬

‫خندان شده است غنچة گل از برای دل‬

‫لیکن چه سود زان همه ، خون شد غذای دل‬

‫زندانِ زندگی شده ماتم سرای دل‬

‫کس نیست تا دریچة این قلعه وا کند‬

‫زین تنگنا گریزد و خود را رها کند‬

‫حیدربابا ، تمام جهان غم گرفته است‬

‫وین روزگارِ ما همه ماتم گرفته است‬

‫ای بد کسی که که دست کسان کم گرفته است‬

‫نیکی برفت و در وطنِ غیر لانه کرد‬

‫بد در رسید و در دل ما آشیانه کرد‬

‫آخر چه شد بهانة نفرین شده فلک ؟‬

‫زین گردش زمانه و این دوز و این کلک ؟‬

‫گو این ستاره ها گذرد جمله زین اَلَک‬

‫بگذار تا بریزد و داغان شود زمین‬

‫در پشت او نگیرد شیطان دگر کمین‬

ای کاش می پریدم با باد در شتاب‬

‫ای کاش می دویدم همراه سیل و آب‬

‫با ایل خود گریسته در آن ده خراب‬

‫می دیدم از تبار من آنجا که مانده است ؟‬

‫وین آیه فراق در آنجا که خوانده است ؟‬

‫من هم به چون تو کوه بر افکنده ام نَفَس‬

‫فریاد من ببر به فلک ، دادِ من برس‬

‫بر جُغد هم مباد چنین تنگ این قفس‬

‫در دام مانده شیری و فریاد می کند‬

‫دادی طَلب ز مردمِ بیداد می کند‬

تا خون غیرت تو بجوشد ز کوهسار‬

‫تا پَر گرفته باز و عقابت در آن کنار‬

‫با تخته سنگهایت به رقصند و در شکار‬

برخیز و نقش همّت من در سما نگر‬

‫برگَرد و قامتم به سرِ دارها نگر‬

‫دُرنا ز آسمان گذرد وقت شامگاه‬

‫کوْراوْغلی در سیاهی شب می کند نگاه‬

‫قیرآتِ او به زین شده و چشم او به راه‬

‫من غرق آرزویم و آبم نمی برد‬

‫ایوَز تا نیاید خوابم نمی برد‬

‫مردانِ مرد زاید از چون تو کوهِ نور‬

‫نامرد را بگیر و بکن زیر خاکِ گور‬

چشمانِ گرگِ گردنه را کور کن به زور‬

‫بگذار برّه های تو آسوده تر چرند‬

‫وان گلّه های فربه تو دُنبه پرورند‬

‫حیدربابا ، دلِ تو چو باغِ تو شاد باد !‬

‫شَهد و شکر به کام تو ، عمرت زیاد باد !‬

‫وین قصّه از حدیث من و تو به یاد باد !‬

‫گو شاعرِ سخنورِ من ، شهریارِ من‬

‫عمری است مانده در غم و دور از دیارِ من‬ ‬