شعرگرام - پایگاه شعر و ادب پارسی
ترجیع بند
بیدل دهلوی
بیدل دهلوی( بیدل دهلوی )
742

ترجیع بند

ما حریفانِ بزمِ اسراریم
مستِ جامِ شهود دیداریم
جوشِ بحرِ محیطِ لاهوتیم
فیضِ صبحِ جهانِ انواریم
اثر و فعلِ حق، ز ما پیداست
بى گمان عرضِ سرِّ اظهاریم
جلوه فرماست حق به کسوتِ ما
لاجرم طرفه رنگ ها داریم
گاه جامیم و گاه باده ی ناب
گاه ساقى و گاه خمّاریم
گاه مجنون و گاه جوهرِ هوش
گاه مستیم و گاه هشیاریم
گاه، مجنونِ کارهاى خودیم
گاه، از فعلِ خویش بیزاریم
گاه، از خویش رفته چون سیلاب
گاه، تمکین بنا چو کُهساریم
گاه، معموره ی وجودى را
به غذا و شراب معماریم
گاه، در عالمِ تغافلِ شوق
بى نیاز از خیالِ تیماریم
گاه، در دل ز خالِ لاله رخان
تخمِ سوداىِ عشق مى کاریم
گاه، از زلفِ عنبرین مویان
به شکنجِ هوس گرفتاریم
حاصلِ کار و بارِ عشق و هوس
همه از ماست تا چه برداریم؟
در چمنزارِ عالمِ امکان
از رهِ جسم و جان، گل و خاریم
گاه لطفیم، موجِ آبِ حیات
دمِ سرگرمىِ غضب، ناریم
برقِ عشقیم، شعله مى خندیم
ابرِ شوقیم، ناله مى باریم
گرچه بالذّات واحدیم به حق
لیک با اسم و فعل، بسیاریم
شوقِ ما با وجودِ بى رنگى
تا به رنگ آشناست، گلزاریم
کفر و دین است گفت وگو، ورنه
عینِ تسبیح و عینِ زنّاریم
به فضولان ز درسگاهِ یقین
این دو مصرع گواه مى آریم
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
روزگارى ست از محیطِ بقا
همچو موج اوفتاده ایم جدا
یعنى از درسِ معنىِ اطلاق
حرفِ تقیید کرده ایم انشا
در تماشاگهِ قِدَم بودیم
فارغ از عرضِ چند و چون و چرا
جوش زد ناگهان محیطِ وجود
موجِ تمییزِ عِلم شد پیدا
موج چون بر کنارِ بحر رسید
کرد ظاهر مظاهرِ اسما
اسم صورت پذیرشى گردید
گشت حادث حقیقتِ اشیا
آسمان ها پدید شد زان موج
چون حباب از تلاطمِ دریا
دورِ افلاک شد کثافت ریز
تا عناصر پدید شد زین ها
نور و ظلمت مقابلِ هم شد
داد آرایشِ صباح و مَسا
گشت اضداد، ظاهر از اعداد
ضدِّ نار، آب و، ضدِّ خاک، هوا
از عناصر، جماد صورت بست
شوق ننشست ساعتى از پا
پس طبیعت در اهتزاز آمد
از جمادى نبات یافت نما
باز حیوان شد و ازو انسان
شد مسمّى به آدم و حوّا
کرد پیدا ز نوعِ انسانى
کافر و گبر و مؤمن و ترسا
وحدتِ صِرف، جوشِ کثرت زد
خامشى شد بدل به رنگِ صدا
جلوه بر جلوه رنگ و بو جوشید
حسن، بى پرده شد ز جیبِ خفا
ممکن آمد برون ز سازِ وجوب
از چه؟ از نغمه ی تأمّلِ ما
جز ز حادث، قدیم رخ ننمود
کرد از بس خِرَد معاینه ها
عقل هرگز نداشت آگاهى
کز چه محبوسِ لفظ شد معنا
چون به دریاىِ حیرت افتادیم
باطنِ ما ز عشق یافت ندا:
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
عشق تا مایلِ بیان گردید
دو جهان شوخىِ زبان گردید
آمد و بر درِ شنیدن زد
خامشى رفت و داستان گردید
آفتابِ ازل نقاب گشود
ذرّه ناچار پَرفِشان گردید
ظاهر و باطنى به حرف آمد
اعتبارات جسم و جان گردید
مژه ی شوق، باز کرد آغوش
وسعت آیینه ی جهان گردید
سَرِ سوداییئی به گردش رفت
عرضِ دورانِ آسمان گردید
حرص در طبعِ آب و خاک افسرد
گوهر و لعلِ بحر و کان گردید
اعتباراتِ پوچ توفان کرد
محملِ موج و کف روان گردید
تخم بشکست و ریشه صورت بست
ریشه بالید و گلسِتان گردید
دشتِ امکان نداشت دَیّارى
گَردِ اوهام، کاروان گردید
ریشه برعکس مى دود اینجا
نفس از عاجزى فغان گردید
تا نواى فنا عیان گردد
زندگى سازِ امتحان گردید
عمر گل کرد و داغِ فرصت برد
شررى پَر زد و نهان گردید
بى قرارانِ شوق را چون صبح
بالِ پرواز، آشیان گردید
خونِ شوقى بر آستانِ نیاز
خاک گشت و چمن عیان گردید
شوقِ دیدار شد دلیلِ طلب
اشک پیش از نگه روان گردید
ناله بالید در هواى قدى
سروِ گلزار بى نشان گردید
اشک هم در قفاى بیتابى
رفت جایى که دل توان گردید
نه خزان جلوه گر شد و نه بهار
این قدَر رنگ بلبلان گردید
غیرِ این معنى آشکار نشد:
- تا یقین فارغ از گمان گردید –
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
موج پوشید روىِ دریا را
پرده از اسم شد مسمّا را
نیست جز اسم، بالِ پروازش
فهم کن آشیانِ عنقا را
جلوه هاى جمالِ بى رنگى
تک و پو داد جانِ اشیا را
عصمتِ حسنِ یوسفى زده چاک
جیبِ ناموسِ صد زلیخا را
ذات فارغ ز اعتبارِ ظهور
معتبر جلوه ساخت، اسما را
ذره اینجا به هر زمینگیرى
چشمکى مى زند ثریا را
مى کند دودى از نفس ظاهر
تا دهد عرضه داغِ دل ها را
مى کشد طرفى از نقاب سحر
تا کند سینه چاک، دنیا را
از نسیمِ بهار کرد عیان
نفسِ معجزِ مسیحا را
مى نماید ز شاخِ هر گلبن
شمع اسرار دست موسا را
شوق، حیران که با چنین اظهار
چه نهانى ست آشکارا را؟
در دلِ لاله ی چمن آخر
که نهاده است داغ سودا را؟
سرِّ حیرت به گوشِ کوه که گفت؟
کز جگر خون چکید خارا را؟
جاده هرسو گشوده است آغوش
که دریده ست جِیبِ صحرا را؟
زین همه جلوه ی جنون پیما
سوخت حیرت، نگاهِ بینا را
شعله ی دل ز چشمِ تر ننشست
ابر، ننشاند جوشِ دریا را
غُلغُلِ باده ی قیامت جوش
همه تن ناله کرد مینا را
آگهى مى زند چو آیینه
مُهر بر لب، زبانِ گویا را
قفلِ گنجِ دل است خاموشى
از صدف پرس این معمّا را
بیدل ار واقفى ز رمزِ یقین
ترک کن قصّه ی من و ما را
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
مگذر از سیرِ عالم اسرار
تا شوى محرمِ حقیقتِ کار
چند اندیشه ی زن و فرزند؟
مایه هیچ است و راهزن بسیار!
گر ندارى ز دهر پاىِ گریز
دستى از دامنِ جهان بردار
اى حباب! این قدَر چه مى بالى؟
شرمى از گیر و دارِ خویش بدار
که به یک دَم زدن، حریفِ اجل
از سرت برکشیده است دمار
گر همه بر فلک روى چو سحاب
قطره اشکى شو و به خاک ببار
منعِ جولانِ عجز، نتوان کرد
سایه بر کوه مى رود هموار
تا نگردى خجل ز روىِ عدم
زندگى را به جز فنا مشمار
مى رود صبح و مى دهد آواز
که: به راهِ تو زندگى ست غبار
تا به کى مستعار باید زیست؟
هرچه دارى برو به حق بسپار
جهد کن تا به خود زنى آتش
نیست شمعى دگر در این شبِ تار
مدعا زین فسونِ یأس آن است
که تو از خویش بگذرى ناچار
چیست از خویشتن گذشتنِ تو؟
یعنى از وهمِ هستى و پندار
رفع ظلمت، حضورِ خورشید است
نور باقى است چون نمانَد نار
نفىِ باطل، ثبوتِ حق دارد
همه عیش است چون روَد آزار
تا نِیى واصلِ بهارِ یقین
عیشِ رنج است گلشنت، همه خار
چون رسیدى به نشئه ی توحید
خواه مستى گزین و خواه خمار
عجز شو تا رسى به علمِ غرور
باش مجبور تا شوى مختار
اى خوش آن دم که بى نیاز شود
درسِ آگاهىِ تو از تکرار
تا به چشمِ شهود دریابى:
- بى غبارِ تکلّف اظهار -
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
هوش اگر نشئه اى به سر دارد
با فلک دست در کمر دارد
آن که چاکى به دل رساند از عشق
چمنِ فیضِ صد سحر دارد
هرکه را داغِ حیرتى دریافت
بهرِ دفعِ بلا سپر دارد
نیست جز دردسر نتیجه ی عقل
بیخودى راحتِ دگر دارد
اى خوش آن کس که سرمه ی بینش
از خطِ یار، در نظر دارد
همچو گرداب مى تند بر خویش
هرکه از قعرِ دل گهر دارد
گر عمل نیست، علم، بارِ دل است
کى پَرَد ماهى؟ ار چه پر دارد!
نفسِ انسان، در این چمن نخلى ست
کز نفَس ارّه ها به سر دارد
خرمنِ اعتبارِ هستىِ ما
دانه گر دارد از شرر دارد
چه تماشا کند کسى؟ که حباب
حاصلِ عمر، یک نظر دارد
حرفِ خونین دلان مگوى و مپرس
لاله صد داغ و یک جگر دارد
محو تسلیم باش و راحت کن
سایه، جمعیتِ دگر دارد
به تردد محیط نتوان شد
موج، بیهوده دردسر دارد
آبروىِ محیطِ عافیت است
هرکه آیینه ی گهر دارد
اهلِ معنى تواضعِ محضند
سرکشى شاخِ بى ثمر دارد
قیدِ هستى، دلیلِ خامی هاست
چوبِ تر، ثقلِ بیشتر دارد
چرخ بر نقشِ عیب، بینا نیست
حلقه چشمى برونِ در دارد
رازداران، خموشى آهنگند
خاک، مشکل که ناله بر دارد
مایه ی راحت است لب بستن
که نِى از خامُشى شکر دارد
سخن و خامُشى ست یکسانش
هرکه زین گفت وگو خبر دارد
که: جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
دیده عمرى ست، داغِ حیرانى ست
دل همان نسخه ی جنون خوانى ست
گر به هرسو نظر کنى چمن است
هر طرف پر زنى گل افشانى ست
بى نیازى بهارها دارد
گفت وگو محوِ باقى و فانى ست
خلوت آرایى انجمن سازى
اعتبار وجوب و امکانى ست
آن یکى عالمِ تغافل شوق
این دگر باغِ رنگ گردانى ست
از بد و نیک آنچه دید نظر
جلوه گر شد که غیر بهتانى ست
همه را سرنوشت فکر خود است
زانو آیینه دارِ پیشانى ست
خاک آسوده پا به دامنِ ناز
که: «همین جا بهارِ رحمانى ست»
آب خندان که: «بحر را زاینجا
عرق آلود گرم جولانى ست»
باد مطلق عنان که: «عنقا را
در همین آشیان پرافشانى ست»
شعله بى پرده: «کاى نظربازان!
کسوتى نیست، جلوه عریانى ست»
چرخ گردان که: «چاره نتوان یافت
زورقِ کائنات، توفانى ست»
صبح اجزاى خویش داد به باد
که: «نفس مایه ی پریشانى ست»
ابر دامن کشان که: «حاصلِ دهر
خرمن آراى اشک سامانى ست»
گلسِتان جامه در ز شوخىِ رنگ
که: «دو عالم شکست پیمانى ست»
شهر و غوغا که: «جلوه آبادى ست»
دشت و تسکین که: «جمله ویرانى ست»
بحر سرخوش که: «مدعا گهر است»
کوه نازان که: «لعلِ رُمّانى ست»
هر یک از نسخه ی حقیقتِ خویش
سرخط اظهارِ راز پنهانى ست
این قدر واشکافتن عبث است
گر نه فکرِ یقین گریبانى ست
با همه هوش معنىِ این راز
تا نفهمیده اند نادانى ست
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
هیچ کس رمزِ این گره نگشود
که چه رنگ است گلشنِ مقصود؟
گل نکرد از بهارِ آگاهى
جز همین سرخ و زرد و سبز و کبود
لیک تا چشم برهم آمده است
چون خیالند، از نظر مفقود
گرمى از مجمرِ سپهر مخواه
شعله ها رفته اند پیش از دود
اعتبارات، محوِ یکدگرند
آنچه کم شد ز شب به روز افزود
در ظهور است مختفى مظهر
باوجود است بى نشان موجود
همه بى پرده لیک در پرده
جمله پیدا ولى برون ز نمود
این قدر عالمِ تهى از خویش
مطلقى را نموده پر ز قیود
یک طرف شورِ مسلم و مؤمن
طرفى گفت وگوىِ گبر و یهود
این یکى دیرى، آن دگر حرَمى
هر یکى را تسلّىِ معبود
آخِرِ کار از این همه سودا
نه زیان آشکار گشت نه سود
لازمِ مایه اى ست سود و زیان
خلقِ بى مایه را چه هست و چه بود؟
همه چیدند رخت و ماند همان
چارسوى ظهور نامسدود
گردشى بود و رفتنى از خویش
همه آفاق، رنگ مى پیمود
عشق باقى و مابقى فانى
این زمان کو ایاز و کو محمود؟
آفتابِ قِدَم همان قدم است
نه هبوطى است در میان نه صعود
همچو موج و حباب از این دریا
عالمى جلوه کرد و هیچ نبود
سازِ دیوانگى ست هوش اینجا
خاموشى و کرى ست گفت و شنود
چیست دیدن؟ غبارِ دیده فریب
چه شنیدن؟ خیالِ وهم آلود
زین همه پرفشانىِ اوهام
به همین حیله مى توان آسود _
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
بیخودى باز گرمِ جولان شد
آهِ افسرده شعله سامان شد:
کاین جهان خود نداشت عیبِ حدوث
قابلِ تهمت از چه عنوان شد؟
گفتم از سازِ بى نقابىِ ما
آنچه پوشیده بود عریان شد
گشت محدود، بیکرانىِ دل
دستگاهِ جهات و ارکان شد
گَردِ ما را نفَس پریشان کرد
گیر و دار بساط امکان شد
خاک از عجز ما به جلوه رسید
آتش از آهِ ما نمایان شد
سخت بى آب بود دشتِ ظهور
اشکِ ما ریختند، عَمان شد
رنگ ما دید خاک، گلشن گشت
بوى ما یافت نیستى، جان شد
قطره اى ریخت چشمِ حیرانى
هفت سیاره سبحه گردان شد
یادى از پیچ و تابِ ما کردند
زلف پیدا شد و پریشان شد
نقشِ رنگِ بناىِ ما بستند
نقضِ عهد و شکستِ پیمان شد
دهر، کسبِ کمالِ ما مى کرد
تا به جایى رسید، انسان شد
از جنابِ سجودِ عزّتِ ما
آنکه مردود گشت شیطان شد
از یقین و گمانِ فطرتِ ماست
گر کسى گبر یا مسلمان شد
اى بسا دعویئى که آخرِ کار
آب گشت و به خاک پنهان شد
این دم از گفت وگو پشیمانى ست
که نگه محرمِ گریبان شد
لافِ ما شورِ ناامیدىِ ماست
بسکه هیچیم، هیچ نتوان شد
شرم، آبى به روى جرأت ریخت
مشکلى از خجالت آسان شد
سِحر مى جوشد از فسانه ی ما
گوش بشنید و چشم حیران شد
آخر کار مژده اش دادند
تا دل از فعل خود پشیمان شد
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
گرچه کونین، مستِ جانان است
مىِ عرفان به جامِ انسان است
نبوَد همترازِ وى یاقوت
سنگ و آهن اگرچه از کان است
موج و کف جلوه مى کند، اما
از گهر آبروىِ عَمّان است
خار و خس مصلحت فروشی هاست
ورنه گل رونقِ گلستان است
از عقیق است اعتبارِ یمن
لعل، سرمایه ی بدخشان است
بهرِ این شمع، چرخ، فانوس است
بهرِ این گنج، دهر، ویران است
در شبستانِ غفلتِ آفاق
آدمى آفتابِ تابان است
شأن زنبور چرخ راست عسل
جسم معذور و دهر را جان است
مخزنِ عدل و معدنِ انصاف
منبعِ فیض و بحرِ احسان است
به جلال است معنى قهّار
در صفات جمال رحمان است
از لبى خنده، صبحِ عالمِ فیض
وز نَمى اشک، ابرِ نیسان است
دلِ صافش چه نقش ها که نبست
بس که آیینه است، حیران است
در لباسِ تجددِ امثال
همچو حق جلوه گر به هر شأن است
صد چمن جلوه مى کند به خیال
جوشِ بى رنگى اش گل افشان است
گاه از قهر، چشمه ی الَم است
گاه از لطف، عینِ درمان است
گاه، کهل است و گاه، پیر زمان
گه جوان، گاه طفل نادان است
گرچه معموره ی خِرَد کارى ست
تا جنون مى کند بیابان است
زیر چرخ از جهان نشسته برون
صاحب خانه است و مهمان است
گر به صورت رود گداصفت است
ور به معنى رسید سلطان است
تا از این رمز گشته ایم آگاه
نزدِ ما خوب و زشت یکسان است
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
اعتبارِ حقیقتِ ازلیم
آب و رنگِ بهارِ لَم یزلیم
عشق، هرجا به خون تپَد، بالیم
حسن، هرجا چمن شود، حللیم
شوقِ ما داشت جلوه ها در کار
عِلم بودیم، این زمان عَمَلیم
بهرِ ترتیبِ نظمِ امکانى
چون ردیف و قوافىِ غزلیم
عمر، سررشته ی توجهِ ماست
گر تغافل ز خود کنیم اجلیم
چشم یک چند دامِ جلوه گرى ست
شیشه گر بشکند پرى مثلیم
مستى از پهلوىِ دل است اینجا
صد خرابات شیشه در بغلیم
چون سحر از غبارِ وهمِ نفس
بس که بر خویش چیده ایم، تلیم
تا دِماغِ هوس رسا گردد
گوهرآراى رشته ی املیم
کارِ ما زین بساط مفت برى ست
بازى رنگ وهم را شتلیم
صلح، درس کتاب وحدت بود
تا طرف آشکار شد جدلیم
زهر مى پرورد تمیزِ صفات
ورنه بالذّات چشمه ی عسلیم
مدعا هیچ و این همه نیرنگ
عرضِ اوهام و این قدَر حیلیم
وهم کثرت نماى یکتایى ست
معنىِ واحدیم و مبتذلیم
سازِ ما قابلِ اقامت نیست
ناله اى در توهّمِ جبلیم
هستى اکنون به جاى نیستى است
عدمى رفته است و ما بدلیم
خجلت اعتبار اگر این است
هرقدر ظاهریم، بى محلیم
خواه افسانه گیر و خواه خیال
هرچه هستیم از همین قبلیم
گر کنى فهم گیر و دار ظهور
چون نفس جهد هیچ ماحصلیم
با همه اعتبار ساز شکست
به همین نکته ایمن از خللیم
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
اى خطت آیه ی وفادارى
نرگست نسخه ی ستمکارى
طرّه ی کافرِ تو از کفِ دل
نقدِ ایمان برَد به طرّارى
علم حاصل نما، ز جهل گریز
جهل خواب است و علم بیدارى
غافل از حال خود مشو کز دل
لوحِ محفوظ در بغل داری
چون صدف جا کنی به سینه ی بحر
گوهر دل اگر به دست آرى
رشته ی سبحه ی دل است نفس
مکش از بیدلى به زنّارى
غنچه سان عقده ی تو حل گردد
گر شبى وارسى به خونخوارى
تا طبیب تو نیست درد طلب
گر مسیحا شوى که بیمارى!
در خرابى بود عمارت دل
سر کن از سیل اشک، معمارى
نقطه ی صفر گرد و پیشى کن
در کمى خفته است بسیارى
هرکه سر در رهِ طلب دارد
بودش فکرِ غیر، سربارى
التفاتت به ماسِوا زان روست
که در اندیشه ی خودى عارى
هیچ کس مانعِ خرامِ تو نیست
هم تو در پاىِ خویشتن خارى
رنگ و بو، جمله سازِ پرواز است
اینت آزادى و گرفتارى
خواه جنّت گزین و خواه سقَر
که تو در اختیار، مختارى
گر به عرفان رسى، همان نورى
ور به غفلت روى، همان نارى
پرتوِ آفتابِ هستىِ ذات
هست در جمله ی جهان سارى
یک محیط است آبِ رحمت او
گشته در جوىِ «کن فکان» جارى
گر صداقت دلیلِ دانشِ توست
لفظ را عینِ معنى انگارى
چون قدح جمله چشمِ حیران باش
گر از این باده نشئه اى دارى
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
چون صفاى تو رنگ مى گیرد
عالمى را پرنگ مى گیرد
امتیازِ تو بس که مى بالد
صورتِ فخر و ننگ مى گیرد
فطرتت از تخیلِ اضداد
طرفِ صلح و جنگ مى گیرد
شش جهت از توهّمِ نظرت
گردِ اوهام بنگ مى گیرد
نُه فلک را به یک تأمّلِ تو
مژه ی بسته تنگ مى گیرد
نفسِ صبح بى توجهِ تو
چون دمِ تیغ، زنگ مى گیرد
عطسه ی غنچه گر همه طرب است
احتزازت تفنگ مى گیرد
فرصتى کز شتاب دارد بال
التفاتت درنگ مى گیرد
چون تو را میلِ آرمیدن هاست
ناله تمکینِ سنگ مى گیرد
هرکجا وحشتت قدم ساید
برق را عذر لنگ مى گیرد
چشمت آنجا که از هوس ترسد
هر نگه صد خدنگ مى گیرد
گاه پرداز کلک نیرنگت
حرف چین بر فرنگ مى گیرد
گاه گفتارت از گران سنجى
بوى گل را به سنگ مى گیرد
گاه شوقت به عالم الفت
شعله را گل به چنگ مى گیرد
گاه از افسونِ شوخىِ وحشت
چمنى را پلنگ مى گیرد
گرچه گَردِ خیالِ جولانت
سرِ صد کوچه تنگ مى گیرد
لیک زنهار مگذر از رهِ عجز
پشّه اینجا کلنگ مى گیرد
آخر این شمع از گریبانش
راهِ کامِ نهنگ مى گیرد
عکس چون سوى شخص برگردد
ملک آیینه زنگ مى گیرد
خواه من گوى و خواه ما مى خوان
از همین نغمه رنگ مى گیرد
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
اى به خود غرّه ی کمالِ قصور
با همه قرب، از حقیقت دور
غیر، جوشیده اى ز عالمِ عین
نار گل کرده اى ز گلشن نور
دل در آغوش و این همه بیدل؟
شیشه در دست و این قدر مخمور؟
پیر گشتى به فکرِ آب و علف
اى دلت مرغزارِ عیش و سرور
زندگى بر سرت چه بار گذاشت
که خمیدى چو پیکرِ مزدور؟
آسمانى به ذرّگى مغلوب
آفتابى به سایگى مجبور
جمله عیشى و مى کشى کلفت
همه وصلى و مى تپى مهجور
خلق توضیح و بینشت اغماض
دهر تحقیق و غفلتت منظور
چند پوشى لباسِ رنگ فریب
چند باشى ز چشمِ خود مستور
اى بهشتِ حقیقتِ ازلى
خوش فسردى به فکرِ حور و قصور
مى کند شوق، معنیئى انشا
تا شود فطرتت مصون ز فتور
با حقیقت شبى دچار شدم
در فضاى طرب سراى حضور
حیرتِ دل، درِ سؤالى زد
که مَجازت چه فتنه است و چه شور؟
گفت: ما را به حکمِ یکتایى
خودنمایى فتاده است ضرور
لیک ازبس به خود نظر کردیم
شرم شد پرده دارِ عرضِ ظهور
گفتمش: شرمت این قدر از کیست؟
گفت: از چشمِ اعتبارِ شعور
معنى این است اگر توان فهمید
عشرت این است اگر شوى مسرور
زین مَجازى که در نظر دارى
جز حقیقت مدان چه نار و چه نور
برگ برگِ بهارِ امکان را
توام افتاده با لبِ منصور
به همین نغمه الفت آهنگ است
تپش کائنات تا دلِ مور
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
ملکِ دل را عمارتى دگر است
لفظِ جان را عبارتى دگر است
عاشقان را به خونِ خویش _ چو خُم _
بى تکلّف طهارتى دگر است
همچو آیینه چشمِ عارفِ را
سازِ حیرت بصارتى دگر است
در قضاىِ نمازِ ظاهرِ ما
فکرِ باطن کفارتى دگر است
گر خداوندى است سلطانى
بندگى هم وزارتى دگر است
طور این است تاب آتش عشق
این شرر را حرارتى دگر است
در مقامى که نیستى است ادب
عاجزى هم جسارتى دگر است
از سپاهِ عدم به کشورِ ما
این نفس، گَردِ غارتى دگر است
بوالهوس! لافِ درد و غم تا چند؟
این متاع از تجارتى دگر است
رو به تفهیمِ انفس و آفاق
جهد کن، کاین مهارتى دگر است
یک نفس بى جهادِ نفس مباش
صلح با خود شرارتى دگر است
چه اداها که گل نکرد اینجا
زندگى استعارتى دگر است
آنکه پاسِ نفس نمى دارد
چون حبابش جسارتى دگر است
هرزه گو را گشودنِ لبها
التذاذِ بکارتى دگر است
کى بَرى لذّت از شهودِ یقین
این نگه را نظارتى دگر است
عارفان را ز جلوه هاى مَجاز
به حقیقت اشارتى دگر است
چون نفس در حریمِ کعبه ی دل
هر تپیدن زیارتى دگر است
زحمتِ پا اگر نمى خواهیم
رفتن از خود سفارتى دگر است
ذره ها را به چشمِ کم منگر
کاین حقارت، حقارتى دگر است
در نواىِ مخالفِ من و تو
این ترنّم بشارتى دگر است
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
نىِ این بزم مى کند فریاد
که: صداییم و رفته ایم به باد!
شمع مى گوید: اى هوس رقمان!
روشن از سوختن کنید سواد
غلغل اینجا چکیدنِ خون است
این قدر شیشه مى کند ارشاد
نسخه ی دل تأملى دارد
ورنه یکسر چو ناله ایم آزاد
از عروج و نزولِ وهم مپرس
کز نفَس ناله کرده اند ایجاد
دیده ی ما به خویش باز نشد
این گره ماند بى خبر ز گشاد
هستى از غفلتِ حقیقتِ خویش
داد افسون بى نیازى داد
چه فراموشخانه است اینجا
که کسى از کسى ندارد یاد؟
شیشه در شغلِ مِى کشى کامل
شمع در کارِ سوختن استاد
نه دل آگاهِ دیده ی پرخون
نه نگه محرمِ دلِ ناشاد
محو اندیشه است و فرش نظر
دیده تا دل حقیقت اضداد
عالم از ما پر است و ما همه هیچ
آیِنه خانه اى ست عکس آباد
به هوس شغل جانکنى داریم
بیستون است دهر و ما فرهاد
دشت خالى و هرطرف نگرى
دانه، اشک است و آرزو صیاد
احول افتاده است چشم شعور
که از او این قدر دو بینى زاد
دیده، صفر است و کارِ صفر است این
که یکى ده کند؛ صَلاح و فساد
از عدم مى رویم سوى عدم
پس کدام آرزو، کجاست مراد؟
کاروان وهم بود و ناقه گمان
بارِ ما هم به دوشِ ما افتاد
غیر، گل کرده ایم و مى سوزیم
هیچ کس داغِ امتیاز مباد
خلقى از وهم مى تپد، اما
عشق بى رنگ مى کند فریاد
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
عالم از وهم، فهمِ راز نکرد
مُرد در خواب و چشم باز نکرد
سرکشى ماند در طبیعتِ خلق
سجده آرایش نیاز نکرد
طبع از هر شِی انفعال گزید
لیک از وهم احتراز نکرد
کرد هرکس وداعِ خویش اما
ترکِ اسبابِ حرص و آز نکرد
به کشاکش گسیخت ربطِ نفس
امل این رشته را دراز نکرد
نقدِ ما را خجالتِ قلبى
کرد آبی که صد گداز نکرد
نوحه دارد جهان بر آن کفِ خاک
که هواییش سرفراز نکرد
بس که در خون نشست، دل گردید
عقده اى را که عشق باز نکرد
در محیطِ تجددِ امثال
موج تکرار جلوه ساز نکرد
گر تپش بود و گر شکیبایى
هرکسى هرچه کرد، باز نکرد
سجده ی ماست بى قیام و قعود
خاک هم این چنین نماز نکرد
از تعلّق نمى توان رَستن
قطعِ الفت کسى به گاز نکرد
حسن بى رنگ و شوخى این همه رنگ
آنچه دل کرد، حقّه باز نکرد
هیچ رنگى نداد عرضِ ظهور
که نگه را جنون طراز نکرد
بى تکلّف همین حقیقت بود
غفلت اندیشه ی مَجاز نکرد
معنىِ ما به لفظ کم پرداخت
نغمه اى بود یاد ساز نکرد
داغم از وضعِ بى نیازىِ دل
که به خود او رسید و ناز نکرد
رفت خلقى به یادِ جلوه ز خویش
آیِنه دید و احتراز نکرد
درِ آیینه خانه ی ما را
جز تحیر کسى فراز نکرد
بس که از ما و من به حیرت ساخت
این قدر نیز امتیاز نکرد
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
اى کمالِ تو خاک، زر کردن
یعنى از حق به خود نظر کردن
هرچه آید ز دست غیر از عشق
صرفه ات نیست جز حذر کردن
کمرِ جهدِ اختیار مبند
نیست کارى از این بتر کردن
اعتبارى دلیلِ خجلتِ توست
دخل در کار معتبر کردن
شرم باید ز جزر و مدّ ِ محیط
موج را فکرِ خیر و شر کردن
چند باید ز خجلتِ هستى
به جبین کارِ چشمِ تر کردن؟
بگذر اى ناله! از رَسایىِ خویش
تا کى اندیشه ی اثر کردن؟
راهِ عشق است، کوچه ی نِى نیست
بى نفس بایدت گذر کردن
عالمى را ز خویش غافل کرد
فکرِ تقلیدِ یکدگر کردن
خجلت آراست شیوه ی تقلید
نتَوان ژاله را گهر کردن
زین همه کار و بار نومیدى
ناله بایست بیشتر کردن
آسمان را به حالتِ شبِ ما
خنده مى آید از سحر کردن
فهمِ اسرارِ هستىِ موهوم
راهِ نارَفته اى ست سر کردن
هردو عالم غبارِ خانه ی توست
مشکل است از خودت سفر کردن
جذبه ی شوق اگر شود پر و بال
سنگ را مى توان شرر کردن
ره به گلزارِ معنیئى دارد
سِیرِ هنگامه ی صُوَر کردن
بس که جوشید چشمه ، دریا شد
گریه مى باید این قدَر کردن
لذّتِ خون شدن اگر این است
عالمى را توان جگر کردن
سازِ آفاق نغمه اى دارد
چند سامانِ گوشِ کر کردن؟
اى همه هوش! سخت بى خبرى
بعد از این بایدت خبر کردن
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
هرکه زادِ رهِ فنا برداشت
پىِ مقصد ز گردِ ما برداشت
نتوان گفت با همه تنزیه
حرفِ بى رنگ خط چرا برداشت
بس که اظهار کسوت آرایى ست
دوشِ ما هم همین ردا برداشت
آن یکى درسِ خاکسارى خواند
نسخه وارى ز نقشِ پا برداشت
دیگرى بر درِ رعونت زد
منت از سایه ی هما برداشت
در مقامى که ره بر آتش بود
زاهدِ کوردل عصا برداشت
کثرت از خلق دید و وحدت برد
عکس از آیینه ها صفا برداشت
با وجودِ غبارِ کلفتِ دهر
که دل آن را به صد جفا برداشت
سرگرانى علاوه ی دگر است
باید این بار را جدا برداشت
خُنُک آن چشمِ پیش بین کامروز
خاک ناگشته توتیا برداشت
دل ز هستى به داغِ کلفت سوخت
آیِنه از نفس چه ها برداشت
چه توان کرد؟ خفتِ هستى
آرمیدن ز طبعِ ما برداشت
یعنى از بس که سست بنیادیم
خاکِ ما را نفس ز جا برداشت
کیست زین سجده گاه امکانى
که تواند سر از رضا برداشت
همه کس بارِ نسبتِ تسلیم
از فکندن گذاشت تا برداشت
بارِ دنیا کشیدن آسان نیست
آسمان هم قدِ دوتا برداشت
خطِ پرگارِ ما تمام خط است
کِانتها بارِ ابتدا برداشت
بگذر از لافِ ما و من که سپند
سرمه گردید تا صدا برداشت
عمرها شوق معرفت آهنگ
پى آواز آشنا برداشت
مدتى محو ما و من بودیم
ناگهان سازِ دل نوا برداشت
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
بى قرار است کِلکِ شوقِ حریر
تا کند سطرِ معنیئى تحریر
قسمتِ دیده زین چمن بِستان
بهره ی گوش از این نوا برگیر
طالبى کرد طوفِ استادى
کاى دلت دشتِ معرفت نخجیر!
چه کنم تا در این تماشاگاه
دیده از آگهى بَرَد توفیر؟
با چه سازَم کزین تحیر ساز
گوش یابد سعادتِ بم و زیر؟
نفَسِ چنگِ شوق، رشته گسیخت
پىِ آهنگِ مدعا تعبیر
که: در این محفلِ جنون آهنگ
حیرت آیینه مى کند زنجیر
خلقى اینجا ز نارسایىِ فهم
غوطه در دوغ خورده است ز شیر
آن یک از بى دِماغى تمئیز
خاک مى پرورَد به جیبِ عبیر
دیگرى هم چنان ز کاوشِ وهم
نقبِ کافور برده است به قیر
در مقامى که رمز بى عددى است
مى شمارد هوس قلیل و کثیر
از شعورِ بهارِ آگاهى
نه غنى صرفه مى برد نه فقیر
تو ز دید و شنیدِ غیب و شهود
نکنى کورى و کرى تعمیر
از تماشاىِ حسن اگر خواهى
بى نگه نیست دیده ی تصویر
و گر از درس عشق مى پرسى
شمع هم نیست خامشى تقریر
پس در این عشرت انجمن، دور است
پنبه در گوش مردن از تدبیر
حیف باشد در این طرب محفل
چشم بینا بود رمد تأثیر
لیک تا امتیاز پردازى
فرصت شوق مى کند شبگیر
از عیان تا غبار هفت نگاه
وز بیان تا نفس به هشت صفیر
آنچه در جلوه است، پوچ مبین
هرچه در گفت وگوست، سهل مگیر
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
فقر بگزین که عز و شان بینى
خاک شو تا بهارِ جان بینى
غنچه سان چاک زن گریبانى
خویش را چند سرگران بینى؟
از فنا، معنىِ بقا دریاب
نوبهارى اگر خزان بینى
کف چه داند حقیقتِ دریا؟
پرده بردار تا عیان بینى
چون حباب ار ز خود برون آیى
بحر در قطره ات نهان بینى
غرّه منشین به وعده ی فردا
زین چه فهمیده اى که آن بینى؟
در طلب دست و پا بزن چون موج
شاید این بحر را کران بینى
آیِنه شو که صفحه ی خود را
پُر ز نقشِ پَری رخان بینى
گر نگاهِ تو با یقین جوشد
هرچه خواهد دلت همان بینى
چند محبوسِ الفت جسمى؟
سر برون آر تا جهان بینى
بالِ اوهام اگر به هم شکنى
از قفس فیضِ آشیان بینى
جهدِ آن کن که در ظهورِ صفات
جلوه ی ذاتِ بى نشان بینى
سرمه ی بینش ار کنى حاصل
نقشِ آن سوى آسمان بینى
سوى اقلیمِ قدس از انفاس
کاروان هاى دل روان بینى
قوّتِ شوکتِ سلیمانى
در دلِ مورِ ناتوان بینى
وارسى بر نزاکتِ اسرار
یعنى از ریشه، گلسِتان بینى
خاک را مغزِ راز پندارى
چرخ را مُشتِ استخوان بینى
صفتِ التفاتِ رحمانى
در ملاقاتِ دوستان بینى
پرتوِ حسنِ دوست جلوه کند
گر همه روىِ دشمنان بینى
سخت در خوابِ غفلتى بیدل
دیده بگشاى تا عیان بینى
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
آه از دامِ عشق رَم کردیم
خویش را غافل از عدم کردیم
دل که شمعِ حریمِ وحدت بود
داغِ بتخانه و حرم کردیم
خطِ زخمى نشد نصیبِ جگر
نسخه هاى هوس رقم کردیم
داغِ عشقى به سینه مى بایست
بى خبر کیسه پر دِرَم کردیم
زینتِ ما به اشکِ گلگون بود
سرخىِ طلعت از بَقَم کردیم
ننوشتیم نقطه ی اشکى
مژه ها را عبث قلم کردیم
طلب از خویش رفتنى مى خواست
تکیه بر طاقتِ قَدَم کردیم
خامشى داشت نغمه ی تحقیق
تا نفس وقفِ زیر و بم کردیم
مدعا بود آهِ دردآلود
خواهشِ پرچم و علم کردیم
مدتِ وصل، در فراغ گذشت
شهد، در کامِ خویش، سم کردیم
نغمه بى پرده بود و جلوه عیان
چشم بستیم و گوش اصم کردیم
مطلق از جهلِ ما مقید شد
بر صمد، تهمتِ صنم کردیم
عمر گردید صرفِ بى دردى
غم فزودیم و ناله کم کردیم
پیر گشتیم و طاقت از کف رفت
پیکرى بى سجود، خم کردیم
نکته اى گفت دوش دانایى
که: شنیدن به ناله ضم کردیم
یعنى آیینه شد یقین کز جهل
هرچه کردیم ما ستم کردیم
فرصتِ گریه رفته بود از دست
دیده دریا و اشک، یم کردیم
داغِ عمرِ گذشته در غفلت
تازه از شعله هاى غم کردیم
بارى از دردِ یأس و شوق امید
شاد گشتیم و گریه هم کردیم
آخر آن لفظ معنى حیرت
تا تو باور کنى رقم کردیم
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
برو اى شمع! با گداز بساز
که در این بزم، چشم کردى باز
آخرِ کار، جز درودن نیست
دانه را گر دمیدن است آغاز
گر همه چشم حیرت است اینجا
هرچه شد باز کردن است فراز
خانه آخر به رُفت و روب رَوَد
همچو مرآتِ کهنه از پرداز
تو هم اى شوق! تا رَوى از خویش
یک دو میدان چو اشک و آه بتاز
تا برآیى نیاز یعنى خاک
اى غرورت دلیلِ عجزِ نیاز
بد و نیک جهانِ عجز و غرور
شد ز پهلوى یکدگر ممتاز
قدرتِ این ز عجزِ آن ظاهر
خس بود شعله را پرِ پرواز
غالب افتاد باد بر کف خاک
سرکشی هاش شد غبار طراز
خیره گردید غالب از مغلوب
از کبوتر دمید جرأت باز
لیک پیشِ حقیقتِ غالب
یک شکست است جمله رنگ مجاز
این زمان کیست تا دهد تفریق
گِلِ محمود را ز خاکِ ایاز؟
سیل را تا به بحر پیوندد
چاره اى نیست از نشیب و فراز
منزل انشاکُن است جاده ی ما
عمر کوشش چه کوته و چه دراز
نیستى سخت غالب است اینجا
نمک از آب مى رود به گداز
چه غرور و چه عجز هموارى ست
در حقیقت کجاست راز و نیاز؟
گر به تحقیقِ موج پردازى
شوقِ دریاست پیچ و تاب انداز
بس که دارد حباب، شرمِ ظهور
آب مى گردد از نهفتنِ راز
چون شرر تا عبث خجل نشوى
به که چشمت به خود نگردد باز
بى ظهورِ خزان، گلِ این باغ
مى دهد از شکستِ رنگ آواز
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
چون خُمِ مِى، دلى که در جوش است
مُهر بر لب نهاده خاموش است
سینه اش مخزنِ گهر باشد
چون صدف هرکه سر به سر گوش است
دیر و ناقوس، کعبه و لبیک
سازِ عالم، بنال و بخروش است
چرخ از آهِ ناامیدىِ ما
همه شب تا سحر سیه پوش است
بى غمى نیست هرکه دل دارد
جرس اینجا به ناله همدوش است
پیشِ روباه بازىِ ایام
فکرِ ما جمله خوابِ خرگوش است
زین طلسمِ خیالِ عجز و غرور
نه امیر آگه و نه چاووش است
مقصدِ هیچ کس نشد معلوم
نقشِ این صفحه سخت مغشوش است
لیک در پختنِ خیال و هوس
خلق چون دیگِ لاله در جوش است
شبنم از چشمِ بى نگه همه شب
با عروسانِ گل هم آغوش است
در بساطِ چمن ز مخملِ وهم
سبزه را فرشِ خواب بر دوش است
شاخِ گل در هواى عالمِ رنگ
از مىِ رقصِ وهم مدهوش است
غنچه جامِ هوس چرا نکشد؟
شیشه وارى دلش در آغوش است!!
آن یکى در خروش، چون کهسار
دیگرى همچو دشت، خاموش است
وان دگر همچو بوىِ پرده ی گل
با همه بال و پر ادب کوش است
تشنگانِ مىِ شهادت را
در دمِ تیغ، چشمه ی نوش است
دهر، خُم خانه ا ی ست کاندر وى
هرکس از نشئه اى قدح نوش است
غم و شادى، گذشتنى دارد
امشبِ هرکه بنگرى دوش است
عاشقان را به بزمِ مَحویَّت
جلوه ی نیک و بد، فراموش است
جز بر این نکته گوش نگذارد
هرکه امروز، صاحبِ هوش است
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
بیدلانى که محرمِ اویند
شش جهت ناظرند و یک سویند
گر بهارند در همان چمنند
ور غبارند، هم در آن کویند
بى غم و شادىِ وجود و عدم
از جنون زارِ شوق مى رویند
کَرَم از ذاتشان به خود بالد
بس که دریادلانِ حق جویند
عدل نازَد به سازِ طینتشان
بس که سنجیدگى ترازویند
بى نفس چون خیال مى بالند
بى قدم چون غبار مى پویند
در زمین گیرىِ طریق سجود
همچو تسلیم، سخت بازویند
دوست دارند چشمِ گریان را
بیشتر سروِ این لبِ جویند
عجزشان بس که توأمِ ناز است
عرش خوانانِ لوح زانویند
هرچه هرجا به جلوه مى آید
عرضِ سامانِ شوخىِ اویند
یعنى آثارِ آفرینش را
یک قلم پشت و روى و پهلویند
زین تماشاگهِ ظهور فریب
چون تغافل کنند ابرویند
دلبرى تا به یادشان گذرد
هر سرِ مو کمندِ گیسویند
گردشِ رنگشان جهان آراست
در کفِ صنع، خامه ی مویند
زین بقا جز فنا نمى خواهند
زین چمن جز خزان نمى جویند
از عرق ریزىِ حیاىِ ظهور
روزکى چند، رنگ مى شویند
چشم تا باز کرده اى رنگند
مژه تا برهم آورى بویند
به ادایى رمیده اند از خویش
که برون از خیالِ آهویند
از کجایند این پرى صفتان؟
از جهانِ حقیقتِ هویند!
همه را دیده اند و مى بینند
همه را گفته اند و مى گویند
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
گر حدوث است ور قِدَم ماییم
بى کم و کیف، کیف و کم ماییم
فرصتِ عشرتیم و نعمتِ وصل
آنچه گویند مغتنم، ماییم
محفلِ اعتبارِ امکان را
گر نشاط است و گر الم ماییم
گر دل آسود، راحت از ما داشت
ور طبیعت رَمید، رم ماییم
خاک، پهن است لیک ما فرشیم
چرخ دارد خمى و خم ماییم
سازِ آفاق، جمله خاموشی ست
این قدَر شورِ زیر و بم ماییم
غیب عرضِ شهادت است اینجا
هستىِ ظاهر از عدم ماییم
گردشِ رنگ، پُر به سامان است
هرکه از خود رَوَد، قَدَم ماییم
گر نفس پر زنَد، تپش از ماست
ور دلى خون شود، ستم ماییم
بحرِ امکانِ انفعال ظهور
عرقى کرده است و نم ماییم
سرنوشتِ رموزِ هردو جهان
گر کسى مى کند رقم ماییم
لوحِ دل را که ما و من رقم است
اى ز ما بى خبر! قلم ماییم
به خمارِ خیالِ دور مرو
جامِ معنى، دل است و جم ماییم
مدعا عیش و، عیش، غیرى نیست
احتراز از غم است و غم ماییم
صلح کرده است زندگى به فنا
تا به حکم یقین، حکم ماییم
ابر تحقیق فیض مى بارد
عالمى سایل و، کرم ماییم
عشق اگر پایى و سرى دارد
به سراپاى خود قسم ماییم
عقل و حس، چشم و گوش، جان و جسد
همه عشق است، متّهم ماییم
جمعِ ما فرد و فردِ ما جمع است
هرکجا بشنوى منم، ماییم
گرچه وهم و گمان بیانى ماست
صاحب این کلام هم ماییم
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
کس چه گوید در این طلسمِ خیال
که تحیر گرفته راهِ مقال
راز، بى پرده و بیان، معذور
حسن، شوخ و زبانِ آیِنه لال
اى تراشیده نسبتِ مظهر
دورِ عینیتت نماند، بنال!
آینه گر همه حضور شود
ننماید ز شخص، جز تمثال
اعتبارات، سخت راهزن است
نخل را دانه گشتن است محال
محوِ پروازى و نمى دانى
کآشیان نیست جز شکستنِ بال
در طریقى که خضر، تسلیم است
فکرِ کوشش خطاست، جهد، وبال
تا خیالِ تو دامِ صیادى ست
هم در اندیشه جسته است غزال
تا تو بر علمِ خود گمان دارى
خامشى نیز هرزه است چو فال
گفت وگو نیست، شرح خجلت توست
خواه تفصیل گیر و خواه اجمال
گر بگویى ز خود، چه خواهى گفت؟
ور ز حق، فهمِ حق که راست مجال؟
پس سخن، غیرِ هرزه نالى نیست
لب فروبند از این جواب و سؤال
شعله سان کاروانِ دعوى را
آتش افتاده است در دنبال
اول اثباتِ هستىِ خود کن
بعد از آن بر خیالِ خویش ببال
آنکه نَفیَش دلیلِ اثبات است
چه نماید توهّمِ افعال
ابلهى در تصوّرِ آتش
مى زد از بیخودى پُفى به زگال
عاقلى گفت: اگر شعور این است
مى توان سوخت عالمى به خیال!
مقصد آن است کز اراده ی پوچ
نبرى زحمتِ حصولِ کمال
معرفت، جاهلى ست، عبرت گیر!
آگهى، غفلت است، چشم بمال!
با همه خامشى و گویایى
به از این فکر نیست در همه حال
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
شب ز ما و منِ خواص و عوام
گرمی ئى داشت مجلسِ اوهام
شمع، یکسر دماغ سوزی ها
بادها، یک قلم تصوّرِ خام
زاهد از گفت وگوى باغِ بهشت
داغِ گل چینىِ خلود و دوام
واعظ از ذکر توبه کاری ها
به بد و نیک انفعال پیام
قاضى و مبحث طلاق و نکاح
مفتى و دقّت حلال و حرام
حرف شاهان: «کلاه و تخت و حشم»
ذکر درویش: «دلق و آب و طعام»
شغلِ عالِم به روى هم جستن
درس فاضل به یکدگر الزام
آن یکى قائلِ عقول و نفوس
و آن دگر محوِ عنصر و اجرام
کافر و غلغلِ بت و ناقوس
مؤمن و شهرتِ صلات و صیام
شیخ و عمّامه و محاسن و بس
که: «بزرگى ست در همین اندام»
هوشیار و خروشِ صد تدبیر
مست و خمیازه اى و حسرتِ جام
طفل و عشرت نوایىِ آغاز
پیر و کلفت بیانىِ انجام
شیشه ی حسن و غلغلِ مىِ ناز
جامِ عشق و، شکستِ دل، پیغام
هریک القصه در جهانِ خیال
رفته بود از خود و نبودش کام
همه مغرورِ خویش و غافل از این
که ندارد از این و آن جز نام
مشتِ خاکى ست پرفشان به هوا
خواه پرواز گوى و خواه خرام
آن هوا چیست؟ پیچ و تابِ نفس
که جهان را کشیده است به دام
چون نفس قطع شد، غبار نشست
رقصِ وهم و خیال، گشت تمام
همه اشکند بر سرِ مژگان
جمله طشتند، لیک بر لبِ بام
زین همه گفت وگوىِ هوش گداز
حیرت آخر نمود ختم کلام
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
اى همه جسم، اندکى جان باش
سخت افسرده اى پَرافشان باش
حرفِ درد، آشیانِ موزونى ست
ناله شو، ذکرِ عندلیبان باش
گو به فریادِ ما کسى نرسد
زندگى بى کسى ست، نالان باش
دعوىِ عشق کرده اى! خون شو
گنج، بى رنج نیست، ویران باش
بى فنا، سیرِ عیش نتوان کرد
در خود آتش زن و چراغان باش
نیستى، ختمِ نشئه ی هستى ست
هرچه باشى، به خاک، یکسان باش
هرزه تازِ نگاه، نتوان زیست
گر توان چشم گشت، حیران باش
شهرتت بادِ آفتى دارد
گر چراغى، به زیرِ دامان باش
هردوعالم تویى چو نیست شوى؛
اى همه آشکار! پنهان باش
نوبهارت حضورِ بى رنگى ست
رنگ ها بشکن و گلستان باش
معنىِ مشربِ فنا دریاب
حیرتِ کافر و مسلمان باش
رشته ی سازِ شوق، بى گره است
ناله اى فارغ از نیستان باش
عجزِ ظاهر، شکوهِ باطنِ توست
در دلِ مور، خود سلیمان باش
تو دلى جمع کن به ضبطِ نفس
گو غبارِ جهان پریشان باش
غنچه ها جامه مى درند امروز
کاى ز دل بى خبر! گریبان باش
کسوتِ شرم، غیرِ هستى نیست
چشمى از خود بپوش، عریان باش
همه تحصیل حاصل است اینجا
طالب آنچه یافت نتوان باش
شرم دار از گران بهایىِ خویش
هرقَدَر مى خرند، ارزان باش
ذاتى اى بى خبر! صفات کجاست؟
موج و کف گفت وگوست، عَمان باش
تا بهارت غمِ خزان نکشد
این قدَر یادگیر و نازان باش
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
غیب، چشمِ تأملى وا کرد
اعتبارِ شهود، انشا کرد
یعنى از بهرِ عرصه ی اسرار
جنبشى در خیال پیدا کرد
بس که بى تاب شد تپیدنِ شوق
قطره خونى به دل مهیا کرد
خون ز بى طاقتى به جوش آمد
تا به حدّى که سازِ اعضا کرد
دست و پا و زبان و دیده و گوش
دستگاهِ ظهور اسما کرد
آب و رنگِ مراتبِ قدرت
آنچه در کار داشت یکجا کرد
تا کمالِ قِدَم عیان گردد
این قدَر جلوه هم در اخفا کرد
صورتى بست در مشیمه ی راز
ناگهانش به ظاهر ایما کرد
لفظ گل کرد معنىِ نیرنگ
شوخىِ جلوه این تقاضا کرد
گلى آمد برون به نیرنگى
که جهانش چمن تماشا کرد
آن گلِ نازِ عندلیب آهنگ
طرفه منقارِ حیرتى وا کرد _
کز نزاکت به عاجزى پرداخت
آدمى نام این معمّا کرد
شخصِ خاموشِ بى من و ما را
به زبانى که خواست، گویا کرد
روزگارى به ناتوانى ساخت
مدتى با غرور سودا کرد
طفلى و پیرى و شباب، نمود
شخصِ موهوم را مسمّا کرد
هرکجا از مجاز خواند سبق
نام احساس جلوه اشیا کرد
از حقیقت اگر بیان فرمود
حرفِ سیمرغ و ذکرِ عنقا کرد
گاه از ناز یعنى از خود گفت
گاه با عجز نسبتِ ما کرد
عجز، کیفیتِ صفات آمد
ناز، اسرارِ ذات، املا کرد
ما و من خواند و رنگ ها گرداند
رفت و این معنى آشکارا کرد
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
ای غبارت گذشته از پروین!
چند باشى غبار روى زمین؟
آفتابى! به رفعِ ظلمت کوش
آسمانى! به زیرِ پا منشین
نقدِ عشقى! مرو به بیعِ هوس
نورِ هوشى! بساطِ وهم مچین
پاى بندِ طلسمِ خاک مباش
که نفس نیست آن قدَر سنگین
دشتِ امکان ز پرتواَت ایمن
باغِ دهر از گلِ تو خلدِ برین
چشمِ عشق از تجلی ات روشن
کامِ حسن از تبسّمت شکرین
تابعِ عشرتِ تو شام و سحر
مدّتِ جلوه ات شهور و سنین
روز و شب آسمانِ عالی قدر
به هواى تو در طوافِ زمین
پرتوِ آفتابِ عالم تاب
سوده در پاىِ سایه ی تو جبین
زندگى با توجّه ات توأم
نیستى از تغافلت گلچین
شرحِ افکارِ تو نقوشِ کمال
متنِ اِقرارِ تو علومِ یقین
لطفِ تو مایه ی بهارِ کَرَم
خلقت آیینه ی حقیقتِ دین!
بهرِ تحقیقِ مصحفِ قَدرَت
هم وجودِ تو آیتى ست مبین
هرچه دارد زمانه از کج و راست
هست از بازی ات رخ و فرزین
حاصلِ مدعاىِ راز تویى
اى دعاهاىِ خلق را آمین
حرفى از درسِ عشق مى گویم
نتوان یافت معنیئى به از این
تک و پو داشت کاف و نون که هنوز
نگرفته تَرَنگِ او تسکین
چون شدى محرم این حقیقت را
پس چه ما و چه من چه آن و چه این
بى سخن هرچه هست مکشوف است
نکشد هوش، منّتِ تلقین
گوش اگر ساز کرده اى بشنو
چشم اگر باز گشته است ببین
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
سِیرِ جیبى! که انجمن این است
غنچه باید شدن! چمن این است
حیرت، آیینه دارِ جلوه ی توست
شمعِ تحقیقى و لگن این است
جسم شد جانِ پاک، در نظرت
اثرِ سِحرِ وهم و ظن این است
نیست یک مویَت از تمیز، تُهى
جان کدام است اگر بدن این است؟
مى خَلَد شوخی ات به دیده ی خویش
رنگِ تحقیق را شکن این است
در لطافت، حریرکاری هاست
به کثافت مَتَن، خشن این است
اى نفس مایه! بى حساب ممتاز
ریسمان بازى و رسن این است
بایدت رفت چون سَحَر بر باد
ختمِ کارِ نفس زدن این است
زندگانى و ذوقِ آسودن
باعثِ کلفت و محن این است
کاروان ناله دارد از منزل
که: «به راهیم» و راهزن این است!!!
غنچه دارد زبانِ اسرارى
گر سخن واکشى دهن این است
خاک مى گوید اى غریب خیال!
به کجا مى روى؟ وطن این است
خطِ پرگار، جاده است اینجا
رفته مى گوید آمدن این است
انجمن سخت غافل است از خویش
شمع را داغِ سوختن این است
خاک گرد و بهارِ جان دریاب
سِیرِ نسرین و نسترن این است
چشمى از خویش بایدت پوشید
کشته ی وهمى و کفن این است
باده شد تاک و نشئه ها دریافت
رنگِ میناى خون شدن این است
سایه را فکرِ آفتاب خطاست
گم شو از خویش، یافتن این است
عالمى داغِ خامشى گردید
گلِ نیرنگِ ما و من این است
بى نفس بایدت نفس پرداخت
اى خموشى سخن! سخن این است
که: «جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست»
اى دلت منظرِ تجلّىِ شاه
دیده ات مرکزِ عروجِ نگاه
ذرّه ى مهرِ معنی ات خورشید
پرتویی از جبینِ رازِ تو ماه
در تماشایِ جلوه ات شب و روز
چرخ یک چشم از این سفید و سیاه
باطنت، عشق را هجوم آباد
ظاهرت، حسن را تماشاگاه
از تو جوشید معنىِ کونین
همچو تحقیق، از دلِ آگاه
اهتزازِ دلت کند اقرار
که کشد خنده از لبت دو گواه
درد در پرده مى کند انشا
ذوقِ گل کردنت به کسوتِ آه
عرقى کز جبینت آرَد شرم
هم تو دارى در انفعال شناه
گه خطایت غبارِ کلفتِ دل
گه صوابت دلیلِ شکراللّه
جرم آن معنیئى که نپسندى
نیکی ات آن حقیقتِ دلخواه
اى معمّاىِ هردو عالم نام
همه رازى ولى به این افواه
کثرتى را که در نظر دارى
نیست جز شوخىِ غبارِ نگاه
قدم از خویش نانهاده برون
هست در خانه عالمى گمراه
عجز مَشمُر شکستِ کارِ جهان
بى نیازى شکسته است کلاه
غیر، موجود نیست، غفلتِ توست
گر تو غافل شوى که راست گناه؟
اى همه جست وجو! به منزلِ خویش
نرسیدى و روز شد بیگاه
من هم از گفت وگوىِ امکانى
مدتى چون تو داشتم اکراه
ناله، یک عقده خامشى مى خواست
تا شود رشته ی تپش کوتاه
از دبستانِ غلغلِ آفاق
برده بودم به جِیبِ خویش پناه
آخر از صفحه ی یقین خواندم
معنىِ لااله الّااللّه :
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست
بیدلا! گر تو صاحبِ رایى
فهم کن تا چه رنگ پیدایى
از عناصر بناىِ ظاهرِ توست
گرچه تو پاک تر از این هایى
لیک، هست اختلاط را اثرى
که محال است از آن شکیبایى
گاه چون خاکِ تیره اى مجهول
گاه چون شعله فطرت آرایى
گاه چون آب در کمندِ خودى
گاه چون باد بى سر و پایى
گاه مکروهى و گهى مطبوع
مصدرِ کارِ زشت و زیبایى
گاه محکومِ طبعِ خویشتنى
گاه برعکس کارفرمایى
گاه مظروف و گاه ظرفِ خیال
گاه صهبا و گاه مینایى
گاه از امروز نیز بى خبرى
گاه حیرانِ فکرِ فردایى
بى نیازى ست این، نه صورتِ عجز
که به صد رنگ جلوه پیرایى
گر سمیع است و گر بصیر تویى
هم تو دانا و هم تو بینایى
از تو سر زد صنایعِ آفاق
فى الحقیقت اگرچه تنهایى
صنعتت بى نهایت افتاده ست
تا چه عالم ز خود بیارایى
چشمى از خود بپوش همچو حباب
تا شود جلوه گر که دریایى
یعنى از وهم این و آن بگذر
اى سزاوارِ آن چه مى شایى
«مَن عَرَف نفسهُ» دلیلت بس
تا بدانى که ذاتِ یکتایى
خویش را گر شناختى یک چند
سر برآور ز جیبِ شیدایى
که محال است جز به سعىِ جنون
رفعِ وهمِ صفات و اسمایى
پس خموشى گزین و فارغ باش
که همین است حدِّ دانایى
شوخىِ ما و من ز غفلت توست
با که مى سنجى این من و مایى؟
که جهان نیست جز تجلّىِ دوست
این من و ما، همان اضافَتِ اوست